Του Αθανασίου Θεοδωράκη
πολιτικού επιστήμονα
Η επιστροφή στο χωριό συζητείται πολύ και συχνά γίνεται από ανάγκη επιβίωσης. Γίνεται φυσικά κι ως επιλογή ζωής. Για την πρώτη διάσταση, αυτή της ανάγκης, και ειδικά στην περίοδο κρίσης που περνά ο τόπος μας, θα ήθελα να τονίσω δύο πράγματα. Πρώτο, ότι η επιβίωση προηγείται της ανάπτυξης, και ότι πέρα από την εκδηλούμενη πολλαπλώς ατομική ή κοινωνική αλληλεγγύη, χρειάζεται και ισχυρή κρατική πολιτική. Δεύτερο, θα πρέπει ειδικά για τον πρωτογενή τομέα να ληφθούν μέτρα για τους νέους παραγωγούς, καθώς και τους νεο-εισερχόμενους στο επάγγελμα. Είναι εθνική ανάγκη να ενισχυθεί με τη νέα γενιά η αγροτιά, να τονωθεί με νέους και σπουδαγμένους ανθρώπους η αγροτική επιχειρηματικότητα. Στο βιβλίο μου «Πίσω στο χωριό… Η απάντηση στην κρίση είναι η αγροτική παραγωγή» (εκδόσεις Λιβάνη) επιχειρώ μια νέα προσέγγιση της ανάπτυξης, που βασίζεται σε τρεις παραμέτρους: -Πρώτη είναι η παράμετρος της κρίσης. Η κρίση είναι βαθιά, συστημική, και για την Ελλάδα τίθεται πλέον άμεσα το θέμα της αλλαγής του οικονομικού μοντέλου αλλά και της επιβίωσης ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού. Δεν πρέπει, συνεπώς, να μείνουμε στα καθιερωμένα και στο πολιτικώς ορθό, αλλά ως επιστήμονες πρέπει να έχουμε την παρρησία να προειδοποιήσουμε την Πολιτεία και την κοινωνία και να αναδείξουμε τις εφικτές λύσεις. Έρχονται χρόνια δύσκολα, πολύ σκληρά και πρέπει να ετοιμασθούμε κατάλληλα. Η διεθνής κρίση εντείνει εξάλλου σε πολλές περιοχές του πλανήτη την επισιτιστική κρίση κι αυτό δίνει μια ιδιαίτερη διάσταση στο θέμα που μας απασχολεί.
-Δεύτερη παράμετρος είναι η αγροτική παραγωγή, ως συνιστώσα μιας ανάπτυξης νέου τύπου: τοπικής, εθνικής, παραγωγικής, εξωστρεφούς, δυναμικής, με βάση κυρίως το παραδοσιακό μας αγρο-διατροφικό οπλοστάσιο και τη βαθιά ιστορική εμπειρία. Με παράλληλη, όμως, χρήση των νέων μεθόδων παραγωγής και με πλήρη σεβασμό στο οικοσύστημα. Μας ενδιαφέρει μια γεωργία πολυσχιδής, που παράγει πολλά προϊόντα, και όχι μόνο αυτά που επιδοτούνται, μια γεωργία που συνδυάζει την εκλογικευμένη παραγωγή, τις παραδοσιακές μεθόδους του τόπου και τις σύγχρονες τεχνικές που είναι φιλικές προς το περιβάλλον. Στόχος η παραγωγή προϊόντων ποιότητας, η μεταποίησή τους κοντά στους χώρους παραγωγής, η προώθηση των αγαθών στην αγορά με αποτελεσματικούς τρόπους και η νέα σχέση του παραγωγού τόσο με τον έμπορο όσο και με τον καταναλωτή, μέσα από τον αλληλοσεβασμό και τον αντίστοιχο επιμερισμό των ωφελημάτων σε ισότιμη βάση.
-Ο συνδυασμός των δύο πρώτων παραμέτρων μάς οδηγεί στο κύριο θέμα της ταραγμένης εποχής μας, στο κοινωνικό ζήτημα, στο πώς δηλαδή θα «κάνουμε χωριό», πώς θα ξαναφτιάξουμε την κοινωνία μας. Το παλιό μοντέλο της ξέφρενης κατανάλωσης, των δανείων και του ατομικισμού απέτυχε, πρέπει τώρα να προτάξουμε το νέο. Στο νέο μοντέλο κοινωνικής συμβίωσης θα πρέπει να κυριαρχεί το μέτρο, η εργασία, η υπομονή, η συνεργασία, η δικαιοσύνη, η ανθρώπινη σχέση, οι ανθρώπινες αξίες, η συμμετοχή στην κοινότητα. Στο νέο σύστημα θα κυριαρχεί η πραγματική οικονομία, όχι η φούσκα, όχι τα αλόγιστα δάνεια, το δεύτερο εξοχικό, η τρίτη τηλεόραση, το τέταρτο αυτοκίνητο, το πέμπτο κινητό τηλέφωνο κ.ο.κ. Το νέο οικονομικό, αλλά και κοινωνικό αίτημα είναι αυτό του μέτρου και της ανθρωπιάς.
Γι’ αυτό το «πίσω στο χωριό» έχει νόημα σήμερα. Ο άνθρωπος ιστορικά εξελίχθηκε κι έφτιαξε το χωριό, την μικρή τοπική κοινότητα, όπου δημιουργήθηκε η ανθρώπινη, βιοτική σχέση. Στη συνέχεια ήρθε η πόλη, το εμπόριο κοκ. Ο μοντερνισμός σε όλες του τις εκδοχές υποβάθμισε το χωριό και τους ανθρώπους του. Ήρθε η ώρα φαίνεται που το χωριό θα πάρει την εκδίκησή του, αφού ο αχαλίνωτος χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός καταστρέφει την οικονομία, την κοινωνία, το περιβάλλον, την επιχείρηση. Ο πολίτης αναζητεί διέξοδο, ο άνθρωπος θέλει πειστικές λύσεις, αξιοπρεπή διαβίωση.
Η γεωργία δεν είναι απλά ένας τυχαίος οικονομικός συντελεστής, εμπεριέχει όλα τα στοιχεία που οριοθετούν παράλληλα έναν τρόπος ζωής. Εργασία, συμμετοχή, συμπόρευση με τη φύση, άμεση σχέση με τους ανθρώπους, παράδοση, οικογένεια, κοινότητα. Η γεωργία είναι μια ταπεινή και πειστική απάντηση στο σημερινό αδιέξοδο και μια απάντηση στην κρίση, αφού ο αγροτικός τομέας από τη φύση του και την εκτεταμένη παρουσία του στην ενδοχώρα παρουσιάζει πολλά πλεονεκτήματα. Πέρα από τα εμφανή πλεονεκτήματα που συνδέονται με τον τρόπο ζωής κοντά στη φύση, ο αγροτικός τομέας παρουσιάζει υψηλό δείκτη συνέργειας με άλλους κλάδους και τομείς της πραγματικής οικονομίας: μεταποίηση, εξαγωγές, υποδομές, τουρισμός, πολιτισμός, εστίαση, κατανάλωση κ.ο.κ. Όλοι αυτοί οι τομείς συνδέονται με τον αγροτικό χώρο, επηρεάζονται από τις δραστηριότητές του, εξαρτώνται από τις πρώτες ύλες του (δημητριακά, φρούτα, λαχανικά, μέλι, κρέας, γάλα, τυροκομικά, ξυλεία, αλιεύματα κ.ο.κ.) και αποτελούν τη βάση για την ανάπτυξη συναφών υπηρεσιών μέσα στην οικονομική ζωή.
Οι τομείς αυτοί συνολικά συνθέτουν έναν ευρύτερο κύκλο που αποκαλώ «σύστημα αγρο-συνεργειών». Το σύνολο των θέσεων εργασίας αφορά στην ουσία την πραγματική μας οικονομία, ενδιαφέρει όλες σχεδόν τις οικογένειες και είναι διάσπαρτο σε ολόκληρη την επικράτεια. Η μεγέθυνση αλλά και η νέα σύνθεση του ΑΕΠ θα προέλθει μόνο μέσα από την αύξηση της παραγωγής στους κλάδους της πραγματικής οικονομίας. Γι’ αυτό είναι απαραίτητο να εμπεδωθεί μια διαφορετική αντίληψη σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη: μια ανάπτυξη βιώσιμη και ποιοτική, με αναζωογόνηση της υπαίθρου, με ενίσχυση της κοινωνικής και οικονομικής συνοχής, με εθνική αλληλεγγύη, με μέτρα ουσιαστικής στήριξης των αγροτών και κίνητρα για κάθε νέο παραγωγό προϊόντων και υπηρεσιών σε τοπικό επίπεδο. Χρειαζόμαστε ένα παραγωγικό-κεντρικό μοντέλο, αντί της σημερινής καταναλωτικής φούσκας εισαγομένων προϊόντων. Δηλαδή, στροφή στην πραγματική οικονομία, στον άνθρωπο και στο προϊόν του κόπου του, με έμφαση στην ποιοτική παραγωγή. Και βεβαίως, χρειαζόμαστε μια άλλη σχέση ανάμεσα στον παραγωγό και στον καταναλωτή, με πλήρη αξιοποίηση των σύγχρονων συστημάτων προώθησης προϊόντων και κατάλληλων συνεργασιών.
Η έκφραση «Πίσω στο χωριό» εκφράζει όντως μια ανάγκη, αλλά και δεν πρέπει να γίνει μια παγίδα για αφελείς ή ευκαιρία κερδοσκοπίας από επιτήδειους. Η εποχή των πανάκριβων μελετών και της υιοθέτησης εκ μέρους των αγροτών ακατάλληλων, εισαγόμενων μοντέλων καλλιέργειας και εκτροφής ζώων, πέρασε και την πληρώσαμε ακριβά. Ξέρουμε πλέον πώς να φυλαχθούμε. Γι’ αυτό η επιστροφή στο χωριό χρειάζεται σκέψη, σχέδιο, μέσα, συνεργασία. Επιστροφή στο χωριό λοιπόν. Ένα χωριό σύγχρονο, όπου η πρόσβαση και η επικοινωνία είναι πλέον εύκολη, ειδικά με τη χρήση των νέων τεχνολογιών, οι υποδομές λειτουργικές, η ποιότητα ζωής καλύτερη σε σχέση με το δράμα των πόλεων, η καθημερινότητα ανθρώπινη. Ένα χωριό, όμως, που παράγει, που αποτελεί οργανωμένη κοινωνία αλληλεγγύης, ενεργή τοπική κοινότητα, που ζει μέσα από την ουσιαστική συνεργασία των ανθρώπων, των παραγωγών, των βιοτεχνών, του εμπορίου, των τουριστικών επιχειρήσεων και των καταναλωτών. Ένα χωριό που στηρίζει συνειδητά και συστηματικά τα τοπικά μας προϊόντα, που εκπέμπει ποιότητα σχέσεων, κοινωνική ανταπόκριση και ενισχύει την ευημερία του ατόμου μέσα από την ασφάλεια της συμμετοχής του στην κοινότητα.
Για την προώθηση του νέου συστήματος των «αγρο-συνεργειών» απαιτείται ριζικός επανασχεδιασμός των δημοσίων πολιτικών, επανεξέταση των κοινοτικών και εθνικών επιδοτήσεων, αναθεώρηση της τεχνικής εκπαίδευσης, σύνδεση της παραγωγής με την εγχώρια και τη διεθνή αγορά, εθνική πολιτική γης. Το νέο παραγωγικό μοντέλο θα είναι αγρο-κεντρικό, δυναμικό, ποιοτικό, εξωστρεφές. Κι αυτό σημαίνει εργασία, επενδύσεις, συνέργειες, ώστε να υπάρξει ισχυρή οικονομική ανάκαμψη, αμοιβαίο όφελος και ανάδειξη του εθνικού δυναμικού μέσα από μια πραγματικά βιώσιμη ανάπτυξη. Η προώθηση του οικονομικού μοντέλου των αγρο-συνεργειών συνεπάγεται ανατροπή του σημερινού υπερσυγκεντρωτικού κράτους, αφού η υιοθέτησή του θα επιφέρει ουσιαστική αποκέντρωση των οικονομικών δραστηριοτήτων, αναδιοργάνωση της διοίκησης με επίκεντρο την περιφέρεια, αναθεώρηση των δημοσίων πολιτικών, ώστε να λάβουν, επιτέλους, υπόψη τους τη βαθιά κρίση, μεγάλης κλίμακας μετεγκατάσταση των ενδιαφερόμενων ανέργων από την πρωτεύουσα και τις άλλες μεγάλες πόλεις στην ύπαιθρο, ενίσχυση της μικρής αγροτικής επιχειρηματικότητας και γενικότερα συνεκτικές προσπάθειες για διασφάλιση της επιβίωσης του πληθυσμού σε εποχή κρίσης και αυξανόμενης φτώχειας. Οι νέοι συνεταιρισμοί, οι ομάδες παραγωγών, οι Δήμοι, τα ΑΕΙ και τα ΤΕΙ, οι Περιφέρειες, έχουν ένα λαμπρό πεδίο μπροστά τους και η συνεργασία αγροτικών και αστικών Δήμων μπορεί να δημιουργήσει νέα πρότυπα οικονομικής συνεργασίας για κοινό όφελος. Σε συνθήκες διαφάνειας, ισονομίας και ισοπολιτείας.
Θεωρώ ότι πρέπει να δράσουμε τώρα υπεύθυνα και με εθνικό σχέδιο. Η κρίση είναι βαθιά, δεν είναι μόνο κρίση αριθμών, τίθενται θέματα αξιών, επιλογών, κατεύθυνσης. Έχουμε ως χώρα μια μοναδική μακραίωνη ιστορική εμπειρία, ξέρουμε τι είναι χωριό, δηλαδή κοινότητα ανθρώπων, έχουμε τον απαράμιλλο διατροφικό μας πολιτισμό, το εκπληκτικό μας περιβάλλον και την απίστευτα πλούσια βιοποικιλότητα. Δεν μπορούμε, συνεπώς, να συνεχίσουμε έτσι, δηλαδή να εισάγουμε τα πάντα, να χρεώνουμε με δανεικά τις επόμενες γενιές, να υποθηκεύουμε το μέλλον της πατρίδας μας. Η ενασχόληση με τη γεωργία απαιτεί, κυρίως, ισορροπημένη προσέγγιση, προσωπική διάθεση. Ένα νέο ζευγάρι, γιατί γι’ αυτό τελικά μιλούμε, αντί να κάθεται άνεργο κι απελπισμένο στην Αθήνα, μπορεί, με σχετικά μικρό κεφάλαιο και κυρίως με διάθεση προσωπικής εργασίας, να κερδίσει επάξια τη ζωή του, να δημιουργήσει τις βάσεις για ένα αξιοπρεπές μέλλον στην επαρχία. Πεποίθησή μου είναι ότι έχουμε ως κοινωνία όλα αυτά που χρειάζονται για να ξεκινήσουμε μια νέα πορεία, με ένα παραγωγικό μοντέλο, όπου ο πρωτογενής τομέας θα έχει καθοριστικό ρόλο. Δεν πιστεύω ότι το μοντέλο της οικονομίας των υπηρεσιών αποτελεί λύση, αφού οι υπηρεσίες πρέπει να στηρίζονται στην παραγωγή και στη μεταποίηση. Αν όλα τα αγαθά είναι εισαγόμενα, δεν υπάρχει διέξοδος. Ακόμα κι αν έχουμε 30 εκατομμύρια τουρίστες κάθε χρόνο, δε θα προκόψουμε. Θέλουμε ένα μοντέλο παραγωγικό, αγρο-κεντρικό, δηλαδή στην ουσία ένα ανθρωπο-κεντρικό, αφού χωρίς τον παραγωγό, τον άνθρωπο, δεν έχει ενδιαφέρον καμία δραστηριότητα. Υπό την έννοια αυτή η επιλογή του χωριού, του αγροτικού τομέα, ως δραστηριότητας και ως τρόπου ζωής, είναι σημαντική προσωπική αλλά και βαθύτατα πολιτική επιλογή, είναι επιλογή ανθρωπίνων σχέσεων, διαφορετικής οργάνωσης του κοινωνικού βίου. Η ευημερία δεν ταυτίζεται απαραίτητα με την κατοχή υλικών αγαθών. Ο αγρότης, ο παραγωγός, μπορεί, χάρη στην επαφή του με τη φύση, να αναδείξει τη νέα ισορροπία, δηλαδή την ηθική διάσταση της ανάπτυξης και την κοινωνική χρησιμότητα των παραγομένων προϊόντων. Οι αρχαίοι έλληνες ανέδειξαν την ισορροπία, την αίσθηση του μέτρου. «Ο αληθινός πολιτισμός προέρχεται μέσα από τη φύση και είναι αγνός, λιτός και απλός» (Masanobu Fukuoka). Το μέλλον μας θα διαμορφωθεί με βάση αυτές τις αρχές, καθώς και από τη συμμετοχή μας στην κοινότητα. Το τέλος του υπερβολικού καταναλωτισμού και του ατομικισμού είναι πλέον ορατό. Έτσι όλα μπορούν να αλλάξουν. Σε αυτό το πλαίσιο, ο αγρότης, ο παραγωγός, το χωριό με τα αυθεντικά του έθιμά του και τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής, έχει ένα νέο κοινωνικό, πολιτισμικό και οικονομικό ρόλο.
Δεν υπάρχουν σήμερα άλλες λύσεις. Η επόμενη δεκαετία θα είναι δεκαετία ανασυγκρότησης της οικονομίας και της κοινωνίας σε μια άλλη βάση. Αυτή της προκοπής, της εργασίας, της παραγωγής, της συμμετοχής, των ανθρώπινων σχέσεων.
