του Πέτρου Θέμελη
Το πόσο σημαντική ήταν η αγωγή των νέων για τη δωρική μεσσηνιακή κοινωνία μαρτυρεί, εκτός των άλλων, το μεγαλειώδες πλήρες και ενιαίο αρχιτεκτονικό συγκρότημα Γυμνασίου-Σταδίου-Παλαίστρας, που φιλοξενούσε την εφηβεία (Εικ. 1).
Η εφηβεία είχε αναδειχθεί σε δημοφιλή πολιτικό θεσμό σε κάθε πόλη, ο οποίος συγκέντρωνε τις αξίες της αγωγής των νέων. Αφορούσε στην εκπαίδευση εφήβων των ανώτερων κοινωνικών τάξεων της πρωτεύουσας Μεσσήνης, καθώς και πόλεων της μεσσηνιακής επικράτειας, όπως της Ασίνης (σημερινής Κορώνης), της Κορώνης (σημερινό Πεταλίδι), των Κολωνίδων, της Μεθώνης, της Πύλου, της Κυπαρισσίας, της Θουρίας.
Σε συνέχεια και σε επαφή με το νότιο πέρας της δυτικής στοάς του Γυμνασίου βρίσκεται η Παλαίστρα, τετράγωνο περίστυλο οικοδόμημα δωρικού ρυθμού, πλευράς 23,90Χ23,90 μέτρων, με δώδεκα κίονες σε κάθε πλευρά που ορίζουν το αίθριο με την κονίστρα για τα αγωνίσματα της πάλης, της πυγμής και του παγκράτιου (Εικ. 2). Το περιστύλιο περιβάλλεται από ευρεία διπλή στοά που έφερε δίρριχτη στέγη, η μεσαία κιονοστοιχία της οποίας ήταν αράβδωτη. Στη δυτική πλευρά της εσωτερικής αυλής της Παλαίστρας, όπου βρισκόταν η κονίστρα, αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια ενός ορθογώνιου ναΐσκου με πλακοστρωμένο δάπεδο και αύλακα απορροής των όμβριων της στέγης. Στο μέσο του δαπέδου υπάρχει βάθρο αγάλματος που έφερε το μαρμάρινο κορμό Ηρακλή, πάτρωνα των εφήβων κυνηγών.
Κατά μήκος της δυτικής πλευράς του περιστυλίου της Παλαίστρας, μια σειρά πέντε ευρύχωρων δωματίων εξυπηρετούσε τις ανάγκες της εκπαίδευσης και της διαβίωσης των εφήβων.
Από βορρά προς νότο απαντώνται τα εξής δωμάτια:
- Η ορθογώνια αίθουσα του λουτρού, διαστάσεων 14 Χ 7,20 μ., με είκοσι δύο λουτήρες (Εικ. 3), οι οποίοι γέμιζαν με υπερχείλιση από κρουνό ευρισκόμενο στη ΒΑ γωνία του τοίχου της αίθουσας. Η στέγη στηριζόταν σε τέσσερις δωρικούς κίονες σε δεύτερη χρήση. Το πλακόστρωτο δάπεδο φέρει πυκνές αντιολισθητικές αυλακώσεις και έχει κλίση προς τον αγωγό απορροής των υδάτων, ο οποίος περνά κάτω από το κατώφλι της ανατολικής εισόδου και καταλήγει στην αύλακα των όμβριων του περιστυλίου της Παλαίστρας. Στην πρώτη οικοδομική φάση, τη στέγη του λουτρού στήριζαν τετράγωνοι πεσσοί, όπως δείχνουν ίχνη τους στο δάπεδο.
- Αίθουσα σχεδόν τετράγωνη, διαστ. 7Χ7,20 μ., που επικοινωνεί μέσω θυραίου ανοίγματος με την αίθουσα του λουτρού (Εικ. 4). Λειτουργούσε πιθανότατα ως αποδυτήριον και αλειπτήριον.
- Αίθουσα διδασκαλίας ορθογώνια (ακροατήριον), διαστάσεων 10Χ7,20 μ., με λίθινο συνεχές έδρανο γύρω στους τοίχους και επιχρισμένο με ερυθρωπό κονίαμα δάπεδο. Υψηλό βάθρο στο μέσο του δυτικού τοίχου της, έφερε, σε δεύτερη χρήση, το μαρμάρινο γυμνό άγαλμα του Ερμή (Εικ. 5). Ήλθε στο φως, πεσμένος μπροστά στο βάθρο, ο κορμός του προστάτη της εφηβείας θεού και θραύσματα από το αριστερό χέρι και το πόδι του. Στο λίθινο έδρανο της βόρειας πλευράς της αίθουσας βρίσκεται χαραγμένο παιχνίδι για πεσσούς, που ονομάζουμε συμβατικά τρίλιζα ή ντάμα (Εικ. 6). Δύο παρόμοια παιχνίδια βρίσκονται χαραγμένα στο κλιμακοστάσιο του Πρόπυλου προς τη δυτική στοά του Γυμνασίου. Οι έφηβοι στα διαλείμματα χάραζαν κατά κανόνα τα ονόματά τους πάνω στα βάθρα των αγαλμάτων (γκραφίτι) ή επιδίδονταν με ζήλο στο παιχνίδι της ντάμας ή της τρίλιζας.
- Αίθουσα ορθογώνια, διαστάσεων 14Χ7,20 μ., με μεγάλα ανοίγματα προς τη νότια στοά της Παλαίστρας, η οποία λειτουργούσε πιθανώς ως χώρος σφαιριστηρίου, προπόνησης των πυγμάχων με σάκους (κωρύκεια) κρεμασμένους από την οροφή.
- Αίθουσα ορθογώνια, ευρύτερη από τις προηγούμενες, διαστάσεων 13,40Χ8,70 μ., η οποία εξέχει προς Ν. επάνω σε υπερυψωμένο πόδιο, οριζόμενο από ισχυρούς αναλημματικούς τοίχους (Εικ.7). Κατά μήκος της βόρειας πλευράς της υπάρχει αβαθές προστώο, 2,10Χ8,70 μ., προσιτό από δύο θύρες. Λειτουργούσε πιθανότατα ως δειπνιστήριο ή χώρος διαμονής των εφήβων.
Στη χαμηλή περιοχή, αμέσως νότια της Παλαίστρας ήλθαν στο φως διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη ταφικών μνημείων, ορισμένα ενεπίγραφα, καθώς και θραύσματα επιτύμβιων γλυπτών. Το πλέον αξιόλογο καλλιτεχνικά, αποσπασματικά σωζόμενο, επιτύμβιο ανάγλυφο που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. εικονίζει ιματιοφόρο νεαρό άνδρα (αγένειο έφηβο) καθισμένο προς τα αριστερά. Φέρει στο κεφάλι στεφάνι από φύλλα δάφνης που τον χαρακτηρίζει ως αθλητή/νικητή σε αγώνισμα, αθλούμενο αιωνίως και στη μετά θάνατο ζωή (Εικ. 8). Τα τεχνοτροπικά στοιχεία, η ποιότητα κατεργασίας και το πεντελικό μάρμαρο μας επιτρέπουν να αποδώσουμε το ανάγλυφο σε Αθηναίο καλλιτέχνη του 4ου αι. π.Χ.
Μέσα από την άσκηση και τη σκληρή προπόνηση στην πάλη, την πυγμή και το παγκράτιο στην Παλαίστρα, πολλοί έφηβοι αναδεικνύονταν σε αθλητές υψηλών επιδόσεων με λαμπρές νίκες σε αγώνες στα Πανελλήνια Ιερά της Ολύμπιας, των Δελφών, του Ισθμού, της Νεμέας και σε άλλους αγώνες ανά την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία. Ο πλέον αξιοθαύμαστος Μεσσήνιος πολυνίκης παλαιστής και παγκρατιαστής, ο οποίος είχε ασκηθεί στην Παλαίστρα της γενέτειράς του, κατήγαγε τριάντα τέσσερις συνολικά νίκες σε δεκαπέντε αγώνες ανά την Ελλάδα ως παις, αγένειος (=έφηβος) και ανήρ. Ως ανήρ είχε τις μέγιστες επιδόσεις του με δώδεκα νίκες στην πάλη, δύο από τις οποίες στην Ολυμπία, και επτά νίκες στο παγκράτιο σε διάφορους πανελλήνιους αγώνες.
1 Η Παλαίστρα αναστηλώθηκε στη διάρκεια των ετών 2015-2017 με την οικονομική υποστήριξη της κυρίας Φωτεινής Λιβανού στη μνήμη του συζύγου της Γεωργίου Π. Λιβανού
